Rond het Haagse Kerkplein zijn een aantal bijzondere monumenten te vinden. Verreweg de belangrijkste daarvan is de Grote of St. Jacobskerk uit de 15e eeuw. Deze staat feitelijk midden op het plein. Direct daarachter staat het oude stadhuis waarvan het oudste deel uit 1565 stamt en de later aangebouwde vleugel uit 1739. Op het plein wordt het oog echter vooral getrokken door een opvallend gebouw aan de noordkant bij de Prinsestraat. Daar staat het rijk gedecoreerde kantoor van verzekeringsmaatschappij 'De Nederlanden van 1845'.
In 1845 werd deze verzekeringsmaatschappij in Zutphen opgericht. Na zo'n 50 jaar vanuit het oosten van het land te hebben geopereerd besloot de directie, onder leiding van Carel Henny, het hoofdkantoor naar Den Haag te verplaatsen. Voor dit kantoor vond men een geschikte plek in hartje Den Haag aan het Kerkplein. Aanvankelijk werd aan de Haagse architect Herman Wesstra gevraagd een nieuw kantoor te ontwerpen, maar op aandringen van directeur Carel Henny werd ook de jonge architect Hendrik Petrus Berlage aangetrokken. Wesstra was vooral bekend als behoudende architect die graag teruggreep op oude statige bouwstijlen. Hij had in de afgelopen jaren een paar beeldbepalende panden in Den Haag ontworpen zoals Seinpost en de Passage. Hoewel Berlages portfolio van gebouwen tot dusver ook niet bepaald modern te noemen was, was hij wel meer geneigd te experimenteren met nieuwe vormen en materialen. Een ander grondig verschil met Wesstra, en veel andere architecten, was dat Berlage niet direct het eindbeeld voor ogen had. Berlage richtte zich meer op het proces, waarbij het eindbeeld gaanderweg ontstond. Regelmatig kwam hij terug van eerdere ontwerpen en pastte deze aan, zelfs nadat de daadwerkelijke bouw al begonnen was. Onbekend is hoe de samenwerking tussen Berlage en Wesstra verliep, maar gezien deze verschillen zal dit niet altijd van harte gegaan zijn. Uiteindelijk bleek de invloed van Berlage op het eindresultaat het grootst, met het gevolg dat het gebouw in zijn geheel aan Berlage werd toegeschreven
Ratjetoe
In 1896 werd het kantoor opgeleverd, maar het resultaat zag er destijds nogal anders uit dan nu. Het gebouw bestond uit drie bouwlagen met daarboven een kapverdieping. Op de hoek Grote Halstraat/Prinsestraat werd de kap onderbroken voor een overdekte galerij, dit als een soort inleiding op het torentje boven de hoofdentree aan het Kerkplein. Dit torentje was destijds een stuk hoger dan nu, want het diende meteen als afscherming van het achterliggende zadeldak. Richting de Prinsestraat werd het schuine dakvlak weggewerkt met een halve trapgevel. Opvallend waren bogen op de begane grond. Door de asymmetrische plattegrond van het gebouw was de boog aan de Grote Halstraat beduidend smaller dan de overige bogen. Het eindresultaat was nauwelijks een architectonisch hoogstandje te noemen, het was eerder een ratjetoe.
Het kantoor in 1903. Fotograaf J.G. Happel, collectie Haags Gemeentearchief
Het ging de verzekeringsmaatschappij voor de wind, dus het nieuwe kantoor bleek al vrij snel na de oplevering te krap. In 1901 en 1908 werd het kantoor daarom weer onder handen genomen door Berlage. Tijdens deze verbouwingen werd de kapverdieping vervangen door een volwaardige bouwlaag die in architectuur goed aansloot bij de onderliggende bouwlagen. Aan de zijde van de Drie Hoekjes werd een aansluitende kavel verworven, waarop men verder kon uitbreiden. Hierdoor heeft het gebouw aan de zijde van het Kerkplein een iets meer symmetrisch uiterlijk gekregen. Alle hoeken van het gebouw werden voorzien van siertorentjes, vergelijkbaar met het torentje boven de entree. De meest opvallende wijziging was de toevoeging van een toren aan de achterzijde met klokken richting oosten en westen. In deze toren was tevens een nieuwe schoorsteen verwerkt.
In de gevel van De Nederlanden van 1845 is een grote verzameling gevelbeelden verwerkt van kunstenaar Lambertus Zijl. Het meest pompeuze beeld bevindt zich boven de hoofdentree. In de hoeken van dit beeld zijn twee wapenschilden uitgehakt, eentje van Zutphen (de oorspronkelijke locatie) en eentje van Den Haag (het nieuwe hoofdkantoor). Naast deze twee zijn nog eens veertien wapens van andere steden en landen in de gevel vereeuwigd, allemaal plekken waar een nevenvestiging te vinden was.
De modernisering en het herstel
Het gebouw heeft zo'n dertig jaar gediend als hoofdkantoor voor verzekeringsmaatschappij. Daarna verhuisde het naar een nieuw onderkomen aan de Groenhovenstraat. Wederom in een door Berlage ontworpen gebouw. Het gebouw aan het Kerkplein werd daaropvolgend door andere kantoren in gebruik genomen. In de jaren 70 werd het interieur gemoderniseerd, een ingreep waarbij veel oorspronkelijke details verloren leken te gaan. Maar bij de renovatie in 1999 konden toch veel wijzigingen weer ongedaan worden gemaakt.
In de nabije omgeving van de Nederlanden van 1845 is na de oplevering veel veranderd. Alleen de Grote Kerk en het stadhuis aan de overzijde van het Kerkplein zijn hetzelfde gebleven. Aan de Driehoekjes stond voorheen een schitterend Art Nouveau pand van brood- en beschuitfabriek 'De Oude Vette Hen', maar dat werd eind jaren '60 opgeofferd voor een modern L-vormige kantoorflat met winkelcentrum op de begane grond. Een lang leven was deze kantoorflat niet beschoren. In 2001 werd de kantoorflat alweer gesloopt waarna op deze plek het huidige woongebouw van architect Vera Yanovshtchinsky werd gerealiseerd. Dit gebouw sluit direct aan op het kantoor van Berlage. Het heeft een eveneens monumentale uitstraling, maar probeert geenszins de aandacht op te eisen. Bij deze ingreep werd met een statige onderdoorgang een verbinding gelegd tussen Driehoekjes en de Prinsestraat. Echter, door een onduidelijk eindpunt aan de Prinsestraat wordt deze onderdoorgang niet veel door voetgangers benut.
Tekst en foto's Maarten Reiling (www.urbanplan.nl)